Xalçaçılıq kənd  daxmalarında yaranan və zaman ötdükcə incəsənətin ən mühüm  növlərindən birinə çevrilən sənətdir.  Xalçaçılıq bir mədəniyyətdir. Yazılı mənbələrə əsasən  xalçaçılıqla hələ  tunc dövründə, yəni  e.ə II  minilliyin sonu –  I  minilliyin  əvvəllərində məşğul olublar. Azərbaycanda tapılan ən qədim xalı isə 2500 il bundan əvvələ aid Qarabağda toxunmuş Bərdə (saqa-oğuz) xalısıdır. Hətta qədim Quba,  Gəncə, Qazax, Naxçıvan, Urmiya xalçaları da öz naxışları, xovlu və xovsuz olmalar ilə fərqləniblər. Xalçaçılıq sənəti o qədər geniş və mürəkkəb sahədir ki, hər incəliyi haqqında məlumat vermək çətin olur.

Bu  sənətin müasir dövrdə yeri və ona olan marağı əyani şəkildə  müşahidə etmək üçün  Azərbaycan Dövlət  Xalça  Muzeyinə yollandım. Qeyd edim ki, Xalça Muzeyi ixtisaslaşmış muzeydir.  Bükülmüş xalçanı xatırladan binanın təməli 2008-ci ilin mayında Dənizkənarı Milli Parkda qoyulub. Bina Heydər Əliyev Fondunun,  Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin və YUNESKO-nun birgə layihəsi əsasında tikilib.

Girişdə ziyarətçiləri ilk mühafizə xidməti qarşılayır. 1-ci  mərtəbədə şəffaf şüşə arxasında müxləlif növ akssesuarlar:  yundan toxunan şallar, çantalar, ipəkdən toxunan kəlağayılar,  yun əyirmək üçün cəhrə, daraq, hana və s. var. Muzeydə qədim dövrlərdən bu günə qədər 8 növ - Palaz, Cecim,  Ladı, Kilim, Şəddə, Vərni, Zili, Sumax xalçaları sərgilənir. Bura  gələn  qonaqlar xalçaların yalnız şəkillər ilə deyil, üzərindəki məlumat lövhələrilə də maraqlanırlar.

Diqqətlə eksponatlara baxan Xədicə, Fatimə və Cəmilə bacılarına yaxınlaşıb təəssüratlarını soruşdum: “Muzey çox gözəldir, kefimiz isə əladır, xalça toxumağı bacarmırıq, amma öyrənmək istəyərik”.

Muzeyin işıqlandırılması akustikanı o qədər maraqlı edir ki,   xalçanın üzərindəki rəngli naxışları rəsm əsərinə oxşadırsan.

Xalça Muzeyinə ilk dəfə səfər edən Sədaqət xanımın ilkin təəssüratları isə muzeyin dizaynla və qədim ornamentlərlə tikilişdə olması ilə bağlı oldu.  O, “Xalça toxumağı xoşlayıram.  Bunu mənə rəfiqəm örədib.” – deyə bildirdi.

Xalçaçılıq sənəti o qədər  zəngin və maraqlı sənətdir ki,  hər yaş qrupu bu sahədə az da olsa, məlumatlıdır. Müsahibim tələbə İlkanə xanım bu sahənin hələ Qarabağ və Şəki Xanlığı   dövründə inkişaf etdiyini və xalçanın milli atributlarımızdan  olduğunu bildirdi.

Muzeylə tanışlıq zamanı mühafizə sahəsində kişilərdən çox qadınların olması diqqətimi çəkmədi desəm, yalan olar.  Hər mərtəbəni 5-6 xanım mühafizə edir. Mühafizəçi Südabə xanımın   fikirləri belə idi: “Gördüyünüz kimi hər şey yüksək səviyyədədir,   qonaqlarımız çoxdur. Ruslar, ərəblər, yerli tələbələr, məktəblilər,  yaşlı nəsil ziyarət edirlər. Əgər nəzarətimiz güclüdürsə,   qaydalara əməl etməməyə haqları yoxdur’’.

Toxucu hanalarındakı  (dəzgahlarında) xalçaçı xanımlar gələn ziyarətçiləri cəlb edirdilər. Qonaqlar 3-5 dəqiqə də olsa dayanıb   toxuma qaydalarına baxırdılar. Mənə də maraqlı gəldi.  Yaxınlaşıb baxdım. Xalçanın necə ərsəyə gəlməsini soruşdum.    1981-ci ildən  Azərxalça  Elmi  Yaradıcılıq  İstehsalat Birliyində  əmək fəaliyyətinə başlamış və 2011-ci ilə qədər  orada bu  sahədə çalışan Rəna Süleymanova hanada  edəcəklərindən danışdı: “Toxumağa başlamazdan əvvəl hananın işlək olması lazımdır. Hanada toxumanın eskizinə, çeşnisinə uyğun ərişipləri vurulur. Ərişipləri vurulduqdan sonra kücü sayəsində ilmələri bir birinə birləşdirilir. Toxuma başa çatdıqdan sonra sapları kəsilir və hazır hala gətirilir. Onu da  qeyd  edim ki, böyük xalça ustadı Lətif Kərimovun xalçaçılıq sahəsində adını qeyd etmək lazımdır. Toxuma  zamanı qoyun yunu əyirib sap halına  gətirməliyik. Xalçanın üzərindəki şəkillərin də öz mənaları var. Ən çox “Buta” şəkli olur. Butalar adi, sadə və mürəkkəb növə bölünürlər. Şərq üslubunda incəsənətin bir növüdür. Bizim milli atributumuzun bir qolu da Şərq mədəniyyətinə gedib çıxır. Bizim xalçalarımız dünyanın  bütün ölkələrində sərgilənib. Bir çox muzeylərdə sərgilənməkdədir. Məsələn, Kələbə Xalçası, Şeyx Səfi Xalçası   Londonun Viktoriya və Albert  Muzeylərində, Macarıstanın   Muzeylərində, Fransanın məşhur Luvr Muzeyində, Almaniyada    xalçalarımız qorunub saxlanılır və sərgilənir. Çox sevindirici haldır ki,  sizin kimi gənclərimiz bu sənəti unutmayıblar,   maraqlanırlar.  Bizə  bu  nadir  sənət  keçmişdən qalıb. Bizim də  borcumuzdur ki, bir azərbaycanlı kimi bu sənəti gələcək  nəsillərə ötürək.’’ - deyə, fikrlərini tamamladı.

Sonda   mən  də  Rəna xanıma bu dəyərli  məlumatları bizimlə bölüşdüyünə  görə  dərin təşəkkürümü bildirərək  ayrıldım.

Qeyd   edim ki,  muzeyə giriş həftə içi  10:00-dan  20:00-dək,  həftə sonu 10:00-dan  19:00-a   kimidir.  Bazar günü istirahət günüdür.

      Nuranə İsmayılova. ADU-nun tələbəsi